آداب النفوس (کتاب)«آداب النفوس» و «کتاب التوهم» که هر دو در یک جلد واقع شده‌اند، دو رساله عربی از تصنیفات ابوعبدالله حارث بن اسد محاسبی، در موضوع عرفان عملی است. ۱ - ساختار کتاب«آداب النفوس»، دارای ۲۷ عنوان کلی و «کتاب التوهم»، مشتمل بر ۲۲ عنوان است. ۲ - گزارش محتوامؤلف در رساله «آداب النفوس»، از دلایل معرفت خدا، حقیقت توسل به حب صالحان، سیاست نفس، سیاست قلب، خوف و حزن، عدل و فضل، تطهیر و عمل، خصالی که خیر از آنها حاصل می‌شود، امتحان و آزمایش، مراجعه به نفس، نزدیک شدن به توبه و دور شدن از آن، مدح و ذم، یقین و عز، خیر و شر، غفلت و یقظه، اخلاص و ریا، علوم نجات، محاسبه نفس و... سخن گفته است. ۳ - پاره‌ای از مطالب۱. بهترین راه برای معرفت خداوند سبحان، تدبر در حسن تدبیر و قدرت حق تعالی در ایجاد اشیاء و مشاهده آیات و نشانه‌های اوست. انسان بعد از معرفت حق تعالی باید ملتزم به فرائض و متادب به آداب شریعت باشد و باید در کردار و گفتار، به صالحان اقتدا کند که این، حقیقت توسل به حب آنهاست. ۲. انسان باید بعد از فرائض ظاهری، به فرائض باطنی، از قبیل تصحیح سرائر، صدق نیت، استقامت در اراده و... مشغول باشد و خداوند متعال این گونه اعمال باطنی را مهیمن بر اعمال جوارحی قرار داده است. ۳. انسان نباید از زبان خودش غافل باشد، چون غفلت از آن موجب هلاکت آدمی است؛ ازاین روی، پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌فرمایند: «هر کس سکوت کند، نجات می‌یابد». ۴. حریص بودن به دنیا، نور قلب را خاموش می‌کند. وقتی انسان از اسباب دنیوی قطع طمع نماید، رغبت و طمع وی به اسباب اخروی جلب می‌شود. ۵. قلب وقتی ظلمانی می‌شود که از خوف لازم و حزن دائم خالی گردد، پس بر هر مسلمانی واجب است که در تحصیل خوف و حزن کوشش کند تا قلب، نورانی شده و شیطان از آن اعراض کند. ۶. اشرف مقامات و افضل آنها مراقبة الله است و بالاترین حد مراقبه، مراقبة النظر است و آن این است که انسان با سراسر وجودش دریابد که خداوند متعال ناظر بر اعمال بندگانش می‌باشد. ۷. راه آخرت یکی است، ولی مردمان دو صنف‌اند: صنفی، اهل عدل‌اند و صنفی، اهل فضل. طریق عدل، طریق استقامت است، ولی طریق فضل، طریق زیاده‌طلبی. اهل عدل، با سه خصلت علم، فعل و صبر شناخته می‌شوند. ۸. تطهیر، انتقال از شر به اساسی است که خیر بر آن بنا شده است... کسی که قبل از عمل تطهیر نکند، شر، منفعت خیر را از او باز می‌دارد. ۹. طالب خیر باید دارای پنج خصلت باشد که عبارتند از: صدق، صواب، شکر، رجاء و خوف. ۱۰. در بیشتر آیات قرآنی اشاره شده که انسان‌ها مورد آزمایش و ابتلاء قرار می‌گیرند تا ایمان واقعی مشخص گردد. انسان گاهی کارهای نیکی انجام می‌دهد که هیچ گاه از آنها طرفی نمی‌بندد، چون برای رضای الهی نبوده، بلکه صرفا برای رضایت مردم و ثناگویی آنها بوده است. انسان باید مواظب خدعه‌های شیطان باشد، چون شیطان از راه‌های مختلف، انسان را گمراه می‌کند. ۱۱. انسان با مراجعه به نفس می‌تواند آفات و رذایل نفسانی را شناخته و در صدد اصلاح آن برآید و مراجعه به نفس اساس سلوک صحیح است. ۱۲. علامت قبولی توبه، شدت خوف و صدق ندامت است و علائم صدق ندامت عبارت است از: حفظ کردن بقیه عمر، دوام حزن، کثرت بکاء، تفویض الی الله، صبر بر احکام خداوند (عزّوجلّ) و رضا و تسلیم در تمامی امور. ۱۳. صدق در یقین، مشاهده ی ثواب و عقاب است. حب عزت و بزرگی ریشه امراض قلبی است. ۱۴. کسی که اهل عنایت به خویش باشد و فهم تجربه به وی ارزانی شده باشد، خیر و شر را می‌شناسد و می‌داند که از کجاست و چگونه است و... ۱۵. بیداری و تیقظ، اصل هر خیری است و غفلت، اصل هر شری. ۱۶. شخص متوکل در تمامی حاجات دنیوی و اخروی خود به خدا تکیه دارد و از هر چه غیر خداست، قطع امید می‌کند، چون فقط خداوند را ملجا و پناه گاه خود می‌داند. انسان متوکل هیچ گاه به دنیا التفات نکرده و هرگز خوف کسی را به دل راه نمی‌دهد. ایمان بدون توکل معنایی ندارد و همان طوری که ایمان دارای مراتب است، توکل هم دارای مراتب و درجات است. ۴ - کتاب التوهممحاسبی در «کتاب التوهم» می‌کوشد تا توهمات و اندیشه‌های ناصواب و غلط را در باره معاد حذف کرده و نظریه صحیح و عالی را جای گزین آن کند. وی ابتدا، در باره کیفیت نزع موت و سکرات آن، رؤیت ملک الموت و تمثل او به صورت‌های مختلف، آمدن دو ملک و نحوه سؤالات آنها بحث می‌کند، سپس درباره نفخ صور و مردن و سپس زنده شدن تمام موجودات و قیام انسان در پیشگاه حضرت احدیت و حشر و نشر و حساب و کتاب و جزاء و سؤال و میزان و صراط و شفاعت و اعراف و بهشت و دوزخ سخن می‌گوید و بالاخره با بحث از اکرام نمودن خداوند بندگان خویش را و وصف مائده رحمانی، کتاب را به پایان می‌برد. ۵ - وضعیت کتابکتاب، توسط عبد القادر احمد عطا، تحقیق و تصحیح شده است. وی در مقدماتی که بر چاپ اول و دوم کتاب و نیز بر دو رساله مزبور نگاشته است، از وضعیت فقه اعمال القلوب در دوران حضرت رسول و پس از آن و نیز از محاسبی و شخصیت وی و اهمیت کتاب «آداب النفوس» و روش تحقیق خود سخن گفته است. فهرست تحلیلی «کتاب التوهم»، در آخر آن و موارد زیر در پایان کتاب ذکر شده است: ۱. فهرست آیات ؛ ۲. فهرست احادیث و آثار؛ ۳. فهرست اعلام؛ ۴. مراجع تحقیق؛ ۵. محتوا. پاورقی‌ها به توضیح برخی از واژه‌ها و ترکیبات و ذکر موارد اختلاف نسخ و آدرس آیات و منابع روایات اختصاص یافته است. ۶ - منبعنرم افزار عرفان۳، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. رده‌های این صفحه : کتاب شناسی | کتب عرفانی
|